Inés Pérez: “Artea eta astronomiaren arteko harremana erabatekoa eta etengabea da”

Artearen historialariaren arabera, gizakiek, historiaurrean, zeruan gertatzen zenaren eta bertan ikusten zutenaren arabera oinarritzen zuten beren bizitza.

Inés Pérez Madrilgo Unibertsitate Konplutentsean trebatutako artearen historialaria da. Han ere, Erdi Aroko Ikasketen masterra egin zuen. Madrilgo Errege Behatokian praktikak egiten ari zela, artea eta zientziaren arteko gurutzaketarekiko grina piztu zitzaion. Behatokian Miguel Querejeta ezagutu zuen, eta harekin sustatu du Arteari eta Astronomiari buruzko Uda Ikastaroa. Uztailaren 21ean eta 22an egin zen, Donostiako Miramar Jauregian. Ekitaldia Pérezen hitzaldi batekin hasi zen, Jatorriak: labar-artea eta arkeoastronomia. Nola orientatu zeruan izenburu zuena. Hitzaldian ortzira begiratzeko giza begiradaren hastapenetara bidaia proposatu zuen.

Zertan datza udako ikastaroa eta zerk bultzatu zaitu ikastaroa ematera?

Miguel Querejetarekin batera ematen ari naizen ikastaroak, artearen historiaren bitartez, astronomiaren historian zehar ibilbidea egitea du helburu. Funtsean, interesatzen zaiguna da ulertzea gizakia, historiaurretik, nola hurbildu den zerura eta horrek dakarren guztia; nola ulertu duen izarren eta planeten mugimendua, eklipseak edo solstizioak. Horrez gaien, gizakiak horrekin zein harreman izan duen eta, horretatik abiatuta, nola sortu duen irudikapenezko kultura materiala ere interesatzen zaigu.

Nire lehen hitzaldiak, jatorriak lantzen dituenak, eraman gaitu ulertzen saiatzera nola historiaurreko pertsona batek zeruari begira ziezaiokeen; nola orienta zitekeen zeruan eta zer den arreta gehien erakarriko ziokeena. Horrela, ulertuko genuke zer irudikatuko zukeen, bai egingo ziratekeen labar-pinturetan bertan, bai gaur egun zeruarekin lotuta dauden eta arkeoastronomiaren, arkeologiaren eta artearen historiaren bidez aztertzen diren monumentu megalitikoen serie osoan.

Hemen nago, ikastaroetan, Madrilgo Errege Behatokian Miguel Querejeta ezagutu nuelako, Artearen Historiako Graduko praktikak egiten. Bera artearen zale amorratua da, ni astronomiarena, baina bera astronomoa da eta ni artearen historialaria. Beraz, iritsi zen puntu bat non elkarrekin lanean ari ginen guztia bilduko zuen liburu bat egitea erabaki genuen. Azaroan argitaratuko da eta ikasturteko bi egun horietan gauzatuko da.

Zein da artaren eta astronomiaren arteko harremana?

Artea eta astronomiaren arteko harremana erabatekoa eta etengabea da. Esan dudan bezala, gizakia astronomiarekin hasiera-hasieratik harremanak ditu kontu praktiko batengatik. Zeruan zer gertatzen ari den jakin behar dugu, urtaroak kalkulatzeko eta gure biziraupena ziurtatzeko modua delako. Ez badakigu noiz hasten den udaberria, ez dakigu noiz erein behar dugun eta, ez badakigu noiz hasten den uda, ez dakigu noiz bildu behar dugun uzta. Horrela oso negu txarra pasako dugu, beraz zentzu oso praktikoa dago.

Baina horri guztiari gizakiarengan logikoa den lilura gehitzen zaio, gizakiak historiaurreko kosmos txundigarri horrekiko guztiarekiko duena, argi kutsadurarik gabea. Argi eta garbi, lilura bat sortzen dute, azkenean artean irudikatzen den interesa, gizakiari berezkoa zaiona. Liluratzen duena, azkenean, irudikapenen eta gizakiak sortzen duenaren parte bihurtzen da.

Zergatik zen hain garrantzitsua zerua historiaurreko gizakiarentzat, eta nola moldatzen zuten beren bizitza zeruan ikusten zutenaren arabera?

Zerua ezinbestekoa zen historiaurrean bizitzeko. Kontua ez da pertsonak nola edo hala moldatzen zirela, baizik eta zerutik ezagutzen zuten eta zeruan ikusten zuten horretan oinarritzen zuten beren bizitza, hori gabe biziraupena ez baitzegoen ziurtatuta. Gaur egungo ikuspegitik, ezin dugu ulertu une hartan zein garrantzitsua izango zen jakitea noiz hasten zen negua edo uda, eta zer ondorio zekartzan horrek guztiak. Bizitza eta biziraupena horren araberakoak ziren. Beraz, funtsezkoa da haiek ulertzen zuten bezala guk ere ulertzea, historiaurreko bizitza nolakoa zen imajinatu ahal izateko eta askoz ere ideia osoagoa izateko.

Zer da arkeoastronomia eta zer ekarpen egin dezake?

Arkeoastronomia arkeologiaren eta historiaren berezko ezagutza eta astrofisikaren ezagutza batzen dituen diziplina da. Arkeoastronomoak, funtsean, formakuntzaz astrofisikariak dira, iragana aztertzen duten doktore-tesiak edo ikerketak egiten dituztenak.

Haien ikerketa metodoa orientazioetan oinarritzen da batez ere; deklinzioak neurtzen dituzte, eraikuntzak norantz bideratzen ziren eta, beraz, iraganeko jendeari zer interesatzen zitzaion zehazteko. Ez bakarrik historiaurrean, adin klasikoan (Grezia eta Erroma) edo erdi aroan ere esku-hartzeak egiten dituzte. Helburua pixka bat gehiago hurbiltzea eta iragana ulertzeko orduan ikuspuntu bat gehiago lortzea da.

Horrela ikertzen jarraitzen badute, eta hala izango da; izan ere, orain ikerketa oso interesgarriak egiten ari dira eta Galizian eta Kanarietan ikerketa arkeoastronomikorako bi zentro oso indartsu dituzte; ziurrenik, orain lantzen ari diren hipotesiak berresteaz gain, iraganaren ezagutzan aurrera egitea ahalbidetuko diguten beste hipotesi asko ekarriko dituzte.

Zein da hitzaldian ondoan zenuen liburua eta zeri buruzkoa da?

Akal argitaletxearen liburu bat da, ilargiari buruzkoa soilik. Pop kultura asko du, artearen historia asko… Azaroan aterako den gure liburuak izango duen formatu bera duen liburua da. Orduan, hor dugu Miguelek eta biok asko erabiltzen dugulako ilargiaren kontuetarako eta guk eskala handiagoan egin dugunaren isla delako.

Zein izango da zuen liburuaren izenburua?

Tituluarekin borrokan ari gara, oraindik ez dugu argi. Izenburua aldatu digute argitaletxekoek, eta oraintxe izan dugu horren berri. Los Cielos en el Arte izenburua izango duela dirudi, baina behin-behinekoa da.

Zein dira Iberiar Penintsulan ikus ditzakegun hurrengo gertaera astronomikoak?

Datorren udan, 2026ko abuztuan, eguzki-eklipse totala ikusiko dugu Iberiar penintsulan. Gertaera astronomiko funtsezkoa da, eta antzina-antzinatik arreta eman du. Eklipseen irudikapenak baliteke historiaurretik aurkitzea, baina noski Grezia klasikoa, Erroma klasikoa, Erdi Aroa… Kultura guztiek eklipseak begiratu dituzte.

Eguzki-eklipse totalak oso deigarriak dira, eguneko une batean gauez egiten delako. Animaliek ez dute ulertzen; kilkerrek bat-batean kantatu egiten dute, txakurrak pixka bat aztoratu egiten dira… Gerren edo pandemien hasierarekin edo amaierarekin lotu izan den gertaera da. Zenbait interpretazio izan du.

2026ko eklipsea Iberiar penintsulatik ikusiko da. Euskal Herrian Bilbotik ikusiko da lainotuta ez badago, baina Donostiatik ezingo da ikusi. Oso ondo ikusiko da Gaztelako zonaldeetatik, Teruel edo Soriatik esaterako.